عهدنامه‌ ترکمانچای یا جنگ ترکمانچای!؟

??این مطلب را یکی مخاطبین محترم فرستاده اند و به دنبال آن پرسشی را طرح کرده اند:

?باز خوانی وقایع تاریخی
✳️☸️ عهدنامه‌ ترکمانچای یا جنگ ترکمانچای!؟
✍️#امیرناظمی
?هر شکستی پل پیروزی نیست!!؛ گاه می‌تواند پلی به سوی یک شکست بزرگتر شود. هنر تبدیل شکست به موفقیت از بازاندیشی و یادگیری از شکست‌ها آغاز می‌شود.
?آیا اشتباه ما ایرانیان شیوه‌ مذاکراتمان بود!؟ یا اشتباه برآوردهای نادرستی بود که منجر شد به جنگی غیرضروری و نهایتا امضاء عهدنامه!؟
همه‌مشکل تاریخ‌نخوانی ما از همین نقطه آغاز می‌شود؛ یعنی جایی که ما ننگین بودن را به یک عهدنامه نسبت می‌دهیم. اما واقعیت آن است که ما وارد یک بحران غیرضروری شدیم به نام جنگ دوم ایران و روسیه! جنگی نابرابر که متوقف کردنش جز از طریق یک عهدنامه امکان‌پذیر نبود!! و شاید ترکمانچای کمترین هزینه‌ای بود که برای این منظور می‌شد پرداخت!!.
سال ۱۸۱۳ م. (۱۱۹۲ ه.خ.) معاهده‌گلستان میان ایران و روسیه منعقد شد. معاهده‌ای که به دلیل مشکلات روسیه در جنگ با فرانسوی‌ها، با کمترین میزان باج‌خواهی و با تمایل روس‌ها منعقد شد. اما زخم این معاهده بر تن ایرانیان باقی ماند. ۱۳ سال بعد از معاهده‌گلستان، ایرانیان خودخواسته وارد نبردی نابرابر شدند، که در عمل منجر به شکست سنگینی شد!! تا شکست اول پلی باشد برای شکست دوم!!
? اما چه شد که ما شکست دوم را خوردیم؟ و چرا بازخوانی آن برای ما ضروری است؟
ریشه‌های شروع جنگ برآوردهای اشتباه سیاستمداران ایرانی بود که در ادامه آمده است.
?برآورد اشتباه۱: ریشه‌های فرهنگ عزت
عباس میرزا در تمام ۱۳ سال بعد از گلستان، روحش آزرده از شکست بود. او همواره به دنبال جبران حیثیت و آبروی از دست رفته‌اش بود. «فرهنگ عزت» به عنوان یکی از بنیادهای فرهنگ ایرانی، توصیه‌اش مشخص است: برای اعاده حیثیت باید عهدنامه را نقض می‌کردیم!!
عباس میرزای زخم‌خورده وقتی دید نیکلای اول جانشین الکساندر در روسیه شده است، فکر کرد زمان خوبی است تا به جبران حیثیت اقدام کند!!.
?برآورد اشتباه۲: جنگ ضربه‌ای:
عباس میرزا نمی‌خواست وارد یک جنگ تمام عیار شود. او می‌خواست با یک «ضربه ناگهانی» خود را در موقعیت بالاتری برای بازبینی «معاهده‌گلستان» قرار دهد. عباس میرزا به این ترتیب این نقشه را کشید تا وانمود کند که نیروهای مرزی سر خود وارد یک درگیری شده‌اند و بعد از آن‌که چند ولایت و قلعه را گرفتند، روس‌ها را وادار به مذاکره و تغییر مثبت در معاهده‌گلستان کند!!.
او می‌دانست که نتیجه‌یک جنگ تمام‌عیار شکست سنگین ایران است؛ اما برآورد اشتباه وی آن بود که روس‌ها برای چنین حمله‌ای بی‌صبرانه منتظر هستند!! آن‌ها منتظر نقض معاهده از طرف ایران بودند!!.
پس از این ضربه‌ناگهانی، روس‌ها با اطمینان خاطر، پیشروی اولیه ایران را تحمل کردند تا بتوانند با ورود به یک جنگ تمام عیار به سمت مرزهای ایران حمله کنند و تا تبریز پیش بیایند!!.
?برآورد اشتباه۳: جنگی با اهداف داخلی:
?عباس‌میرزا اما در این جنگ اهداف داخلی جدی نیز داشت. او می‌خواست موقعیت خود را برای جانشینی فتحعلیشاه تحکیم کند. برای همین هم بود که در عهدنامه ترکمانچای تنها بند نامتعارفش تاکید بر حمایت روس‌ها از جانشینی عباس‌میرزا به عنوان شاه بعدی ایران است!! گرچه فتحعلیشاه در دل راضی به این جنگ نبود؛ اما نتوانست مانع بروز جنگ نیز شود!!.
جنگ‌هایی که با اهداف داخلی شروع شده‌اند اغلب در جهان به شکست‌های بزرگ برای ملت‌هایشان منجر شده است!!
?برآورد اشتباه۴: غیرت به جای فناوری!!وضعیت دو ارتش ایران و روسیه از حیث فناوری نابرابر بود. عباس میرزا فکر می‌کرد با اتکاء صرف بر مقدسات مذهبی می‌تواند بر فناوری و ارتش آماده‌روس غلبه کند. به همین دلیل بود که به تحریک علما اقدام کرد. در این میان حمایت «سید مجاهد» به او کمک کرد. سید پس از صدور فتوای جهاد از کربلا به تهران آمد و سایر علماء را نیز همراه ساخت.
? اشتباه در جنگ، نه عهدنامه
ترکمانچای حالا یک نمونه برای ناکارآمدی مذاکره شده است!! اما واقعیت آن است که ترکمانچای نتیجه اشتباهاتی بوده که ما را به امضاء آن کشاند؛ نتیجه‌راه‌انداختن جرقه‌جنگی که قابل کنترل نبود!!

در این عهدنامه، روسیه در قبال پول شهرهای تسخیر شده تبریز، ارومیه و … را ترک کرد؛ اما بیش از هر چیز، تحقیری بود که مثل خوره روح ما را قرن‌ها خورد!!

ترکمانچای نتیجه‌ اشتباه سیاستمدارانی بود که فکر می‌کردند می‌توانند با یک ضربه‌ ناگهانی، دست بالاتر را در بازبینی و لغو برخی از بندهای معاهده‌ گلستان بیابند. برآورد اشتباه آنان منجر به شروع یک جنگ خونین، تلفات بالا و نهایتا شکستی بزرگ شد!!.
برای باز خوانی تاریخ «نسخه فارسی عهدنامه ترکمانچای» لازم نیست؛ بلکه باید از اشتباهات سیاستمدارانی آغاز کنیم، که از یک شکست، شکستی بزرگتر ساختند!!.

 

 

?پرسش مخاطب محترمی که متن بالا را در مورد ترکمانچای ارسال نمودند:

?باسلام‌ تحلیل فوق را در کنایه به راهبرد اتخاذی رهبر
انقلاب در قبال مذاکرات برجامی با اروپا نوشته اند .
از استاد گرامی درخواست پاسخ و تجزیه و تحلیل تعمیم تاریخی فوق را دارم. با تشکر .

?جواب دکتر نجفی:

✅با تشکر از ارسال این مطلب جهت اطلاع در کانال و سوال شما نسبت به آن ، به عرض می رساند از نظر ذکر برخی از جزئیات و حتی برخی از تحلیل ها (صرف نظر از نیت خوانی ) با نویسنده متن میشود موافق بود و موارد گفته شده در لا به لای متون تاریخی دیگر هم کم و بیش به چشم میخورد؛ هر چند نکته ای که در این تحلیل برجسته تر است این است که غالب منابع قبلی در مجموع در دو جنگ ایران و روس بیشتر فتحعلیشاه را مقصر و مرحوم عباس میرزا را تطهیر می کنند ولی تحلیل مذکور درست بر عکس می باشد ۰اما بدون آنکه قصد نقد کلی و یا تایید روند کلی این نوشته را داشته باشم چند نکته به نظرم می آید :
۱✅-هر چند با نویسنده می توان موافق بود که اصل خود جنگ است و ترکمانچای نتیجه آن ، ولی همیشه نتیجه این علت و معلول ها ثابت و شفاف نبوده و نیست۰ به نظرم اگر صحنه سیاست و بخصوص سیاست نظامی را حتی مثل “صفحه شطرنج” هم بدانیم ، میتوان پذیرفت که شطرنج باز خوب همیشه میتواند بازی را تا آخر ادامه دهد ، شاید یک حرکت اشتباه حریف ، موقعیت را عوض کند بخصوص اگر پای شطرنج با موضوع حیثیت ملی در میان باشد ؛ لذا از این زاویه به عباس میرزا کمتر ایراد وارد است ۰
✅۲- گفتیم صحنه سیاست و بخصوص معرکه جنگ مثل صفحه شطرنج است ؛ اجازه دهید اضافه کنم گاهی هم فراتر از صفحه شطرنج رفته به مانند یک بازی قمار است ؛ قمار باز خوب درست مثل شطرنج باز خوب نیست چرا که شانس و اقبال در پیروزی و شکست او نقش مهمی دارد۰
✅۳ – مقاله هر چند به درستی به غیرت و شجاعت و عزت عباس میرزا اشاره کرده است اما اینکه از این عوامل مثبت بخواهد علت تامه شروع جنگ و نهایتا شکست را استنباط کند ، کاری غلط و تحلیلی نارواست ۰
در جنگ تحمیلی علیه صدام همین غیرت و عزت و شجاعت توانست برتری سلاح طرف عراقی را کند و در برخی عملیات ها نتیجه را به نفع ایران تغییر دهد ۰
✅۴ – آنچه شکست در جنگ ایران و روس را علیرغم غیرت و شجاعت و نهایتا عهدنامه ترکمانچای را باعث گردید عدم مدیریت درست و به قول امروزیها بسیجی وار نبودن صحنه جنگ بود۰ مرحوم عباس میرزا از نیروی عظیم جهادی مردمی که هم در ایران و هم در مناطق اشغالی وجود داشت نتوانست درست استفاده کند و این نیروی دینی با انگیزه ، در نهایت در ارتش قدیمی و بی سامان قجری به تدریج مستهیل گردید ۰
✅۵ – اینکه نویسنده مطالب را سلسله وار و به هم مرتبط می بیند و فقط به نتیجه آخر کار تکیه نمی کند ، کاری است روشمند و درست ؛ ولی از طرف دیگر سلسله علت و معلول های تاریخی را اینگونه و با این صراحت و شفافیت به هم چسباندن و از سایر موارد و عوامل غفلت نمودن هم به دور از انصاف تاریخی و روش علمی می باشد ۰
✅۶ – در تاریخ ملت های زنده و بزرگ مثل همه ملل ، شکست و پیروزی توامان وجود دارد اما آنچه ملل زنده را از ملل نیمه مرده و مرده جدا می کند ، دقیقا همین نکته است ؛ یعنی تسلیم نشدن به شکست و امید را از دست ندادن و تا شکست را جبران ننمودن ، آسوده نشدن ۰ اینها همان چیزهایی است که در متن بالا در سردار بزرگ عباس میرزا تا حدود زیادی قابل رویت است و متاسفانه نویسنده آنها را یکسره با عینک سیاه نتیجه جنگ به باد نیستی و تیغ نقد سپرده است ۰
✅۷ -هر چند مرحوم عباس میرزا شخصیت تاریخی مهمی است و لااقل در بین قاجارها ، ممتازترین فرد است و در دستگاه همچو اویی ، قائم مقام پدر و پسر و بالتبع آنان میرزا تقی خان امیر کبیر ظهور نموده است ؛ اما این همه دلیل نمی شود که در ترکمانچای روسها از ولیعهدی او و فرزندانش دفاع و حمایت نمایند ۰ این بند از ترکمانچای شاید تا آن تاریخ نظیر نداشته است و سلسله های سلطنتی ایران علیرغم نقاط ضعف شان هیچگاه تداوم خودشان را در پرتو حمایت بیگانه آنهم دشمن حربی که به تازگی خاک کشور را متصرف شده بود ، جستجو نمی کردند ۰از این نظر این اشتباه و خبط بزرگ تاریخی متاسفانه در کنار اسم سرداری نوشته شده است که در بین شاهزادگان و امرا در ایران کم نظیر بوده است ۰ ما نیز امروز مثل همه ملل زنده دنیا که قدرشناس بزرگان خود هستند به روح بزرگ عباس میرزا درود میفرستیم ولی این نقطه تاریک و منفی را در زندگی و کارنامه او ابدا توجیه نمی کنیم ۰و البته در کنار این موضوع بایستی نتیجه گرفت که گاه شخصیت های بزرگ ، اشتباهات بزرگ هم میتوانند داشته باشند و اتفاقا پاک کردن آن اشتباهات از دامن آنان سخت تر از بقیه خواهد بود ؛ و قبولی و نمره بالای این رجال دلیلی بر مردود نشدن شان در همان یک فقره اشتباه نمی شود۰
فاعتبروا یا اولی الابصار۰
موفق باشید

انتشار در:

دیدگاهتان را بنویسید